De lichtmast: veiligheid vs. milieu en besparing

14.03.2023 Niels van der Horst

Begin februari werd in een artikel op Elektro365 ingegaan op het weghalen van lichtmasten als bezuinigingsmaatregel. De gemeente Deurne had hiertoe besloten omdat het vervangen door ledverlichting niet genoeg besparingen opleverde. Gemeenten hebben geen wettelijke verplichting om te verlichten, alleen om wat er staat goed te onderhouden. Verlichting is wel één van de mogelijkheden om verkeersveiligheid te bevorderen.

In een rondje langs de digitale velden, worden voorbeelden bekeken van andere gemeenten die hiertoe hebben besloten. Wat speelt er zoal naast het besparende deel van de maatregel en hoe reageren bijvoorbeeld bewoners?

Lichthinder
In alle gevallen waar gemeenten deze maatregel namen, zijn lichtmasten bij gevaarlijke verkeerssituaties, zoals kruisingen, blijven staan. Hetzelfde gold voor een flink aantal plekken waarbij het om sociale veiligheid ging. De zoektocht naar overbodige verlichting binnen en buiten de bebouwde kom heeft er mede toe geleid dat lichthinder op de politieke agenda is gekomen.

Uitruil
In het hierboven genoemde Noord-Brabantse Deurne was alleen het vervangen van de openbare verlichting met led niet genoeg om het tekort aan financiën te dekken. In Deurne had men via het gewenste bespaarbedrag berekend dat het om 1271 te verwijderen masten ging. Deze moesten in eerste instantie buiten de bebouwde kom gevonden worden. Alleen, zoveel stonden er niet in dat gebied. Vervolgens werd besloten dat een lichtmast in het buitengebied kon blijven staan als ervoor in de plaats eentje binnen de bebouwde kom werd aangewezen om te verwijderen. Dat aanwijsproces ging samen en in goed overleg met burgers. In een paar gevallen werd een paal teruggeplaatst na aanhoudend bezwaar. Het uitruilprincipe van binnen en buiten de bebouwde kom betrof een primeur.

Primeur
Deurne was niet de eerste gemeente die lichtmasten verwijderde: dat was de gemeente Buren in Gelderland. Die gemeente liet in overleg met burgers 500 lichtmasten uit het buitengebied verwijderen. De actie was een uitvloeisel van de bezuinigingsplannen in 2010. De besparing bedroeg 50.000 euro per jaar. Twintig mensen waren hardnekkig in hun verzet en werden daarom de mogelijkheid geboden een lantaarnpaal te huren of van de gemeente over te nemen. Daarmee werd akkoord gegaan.

Eigen masten
De inwoners van het Drentse De Kiel kwamen in 2019 in actie toen de provincie een gedeelte van de lichtmasten weghaalde. Het ging vooral om zorgen wat betreft de verkeersveiligheid van een bepaald fietspad. Omwonenden hebben toen zelf - en op eigen grond - ruim 30 lantaarnpalen teruggeplaatst. Ze kregen er nota bene gemeentelijke subsidie voor!

Fel protest
Het besluit in 2012 van Hellendoorn in Overijssel om de helft van hun 800 lichtmasten weg te halen, leverde destijds felle en emotionele protesten op. Het schrappen kwam voort uit het gezamenlijke beleidsplan over openbare verlichting van de oostelijke gemeenten van Overijssel. Het verzet leidde tot een bijstelling van 400 naar 140 masten en onder meer de toevoeging om extra ledmarkeringen te plaatsen. Burgerparticipatie was bewust overgeslagen in Hellendoorn om verschillen in betrokkenheid en daarmee in aantallen lichtmasten per straat te voorkomen.

Tien procent
Hellendoorn is niet de enige plek in Overijssel waar lichtmasten zijn verwijderd. In het najaar van 2020 vond een grootscheepse ombouw van de verlichting van de provinciale wegen plaats. Vooral in Twente en rond Zwolle werden honderden lichtmasten verwijderd. In totaal ging het om circa tien procent van het geheel aan lantaarnpalen. Het ging met name om plekken waar veel verlichting stond of waar zo weinig verkeer kwam dat permanente verlichting niet nodig werd geacht.

Overlast, kosten en compensatie
Met deze maatregel wilde de provincie de overlast voor natuurgebieden en nachtdieren verminderen. Daarnaast werd beoogd om de onderhoudskosten en het energieverbruik omlaag te brengen. Ook zijn masten vervangen door led-installaties met een veel lager stroomverbruik. De verdwenen verlichting is gecompenseerd door licht weerkaatsende glasbollen in de weg aan te leggen. De totale kosten bedroegen 2 miljoen euro en de verwachte besparingen liggen rond de twee ton per jaar.

Dimmen en feller
Een paar jaar daarvoor vatte in 2017 het in Drenthe gelegen Coevorden het plan om 900 lichtmasten op voornamelijk het platteland te schrappen. Verdere besparende maatregelen was dat de rest allemaal led werd en dat de verlichting tussen elf uur 's avonds en zes uur 's ochtends werd gedimd. Op tijden dat veel scholieren fietsen kwam er juist extra licht. Binnen de lokale politiek leverde het nauwelijks discussie op en inwoners en belangenverenigingen zijn zoveel mogelijk bij het proces betrokken.

Veere
In de tweede helft van 2022 zijn in de gemeente Veere in Zeeland 118 lichtmasten buiten de bebouwde weggehaald. De gemeente had in het buitengebied langs wegen van het waterschap 296 lichtmasten in onderhoud en beheer. 118 daarvan droegen niet bij aan de verkeersveiligheid en het waterschap had ze daarom voor verwijdering aangewezen. De overige 178 lichtmasten dragen wel bij aan de verkeersveiligheid.

‘Donker de ruimte geven’
Een ander recent voorbeeld is Heerenveen. Energie besparen en tegelijkertijd ‘het donker de ruimte te geven’ gaven gemeente en de provincie Friesland aan als redenen om afgelopen november 100 van de 175 lichtmasten te verwijderen van een 15 kilometer lang stuk provinciale weg, buiten de bebouwde kom. De rest van de masten is voorzien van een led-armatuur. Circa 800 omwonenden werden afgelopen zomer over de plannen geïnformeerd.

Biodiversiteit en sterren
De gemeente gaf aan dat de lichtmasten dateren uit een tijd dat het nodig was om het wegverkeer in die mate bij te lichten en dat de lichtbronnen niet energiezuinig zijn. Door de toename in kwaliteit van auto- en fietsverlichting en de introductie van reflecterende wegbelijning kon de weg inmiddels toe met een afgeslankte lichtvoorziening. Ook wees zij op diverse onderzoeken die aantoonden dat het, voor het behoud van de biodiversiteit, van belang is om kunstlicht zoveel mogelijk te beperken. Van te veel licht raken vogels van de leg, slapen mensen slechter en minder en zijn sterren nog nauwelijks te zien.

Aanvliegroutes en gerecyclede masten
In een beleidsstuk van Midden-Drenthe wordt de negatieve invloed van lichthinder op het trek- en broedgedrag en het zoeken naar voedsel van vogels aangehaald. Een goed voorbeeld is de verstoring van aanvliegroutes van vleermuizen en/of vogels door te veel licht met ook een afwijkende kleur. Hetzelfde stuk behandelt ook de inzet van klimaatpositieve lichtmasten die volledig gemaakt worden van gerecycled kunststof.

Naar het licht
Tien jaar geleden ontstond in Leeuwarden veel kritiek op de uitvoering van het beleidsplan om 1000 lichtpunten te verwijderen. Het plan beoogde bescherming van het milieu, 10 % kostenbesparing en sociale veiligheid. Idee bij dat laatste was dat door het weghalen van lantaarnpalen bewoners donkere paden en gebieden zouden mijden en gestimuleerd zouden worden gebruik te maken van de verlichte en bewoonde gebieden. Bewoners vonden na het verwijderen van het licht hun buurt onveiliger worden waarna de wethouder met een gewijzigd uitvoeringsprogramma kwam na hernieuwd overleg met alle belanghebbenden.

Landelijk
Naast lokale burgerlijke protesten is er ook landelijk bezwaar tegen het beleid van verduisteren. Rijkswaterstaat zette vanaf 2013 een groot deel van de snelwegverlichting ’s nachts uit. Dat beleid werd in 2019 grotendeels teruggedraaid, waarna de verlichting op de snelweg alleen nog op enkele stukken van het landelijke wegennet wordt uitgezet. Ook in de landelijke politiek is er discussie over openbare verlichting met als ingrediënten veiligheid, milieu en besparing.